Cele:

Uczeń:
- potrafi wskazać nazwę ptaka po śpiewie, który rozpoznaje,
- potrafi określić rewir ptaka,
- zna zwyczaje niektórych ptaków z najbliższej okolicy.

Czas trwania zajęć: kilka jednostek lekcyjnych.

Metody:

pogadanka, gra dydaktyczna, wycieczka, słuchanie nagranych ptasich głosów.

Środki dydaktyczne:
- nagrania ptasich śpiewów, odtwarzacz przenośny,
- zegarek.

Po długotrwałej zimie nareszcie nadesżła wiosna! Powracają wspaniałe, pobudzające do życia promienie słoneczne. Dni stają się coraz dłuższe. jest jasno, kiedy wstajemy i kiedy kładziemy się spać. Każdy chce prezeżywać radosny powrót wiosny.
 Leci pliszka spod kamyszka: Jak się macie, dzieci!
 Już przybyła Wiosna miła Już słoneczko świeci
  Maria Konopnicka, "Powitanie wiosenki".

Niemal tak jak drozd śpiewak wyśpiewujacy trele na wierzchołku świerka... Tikili, tikili - tak to brzmi, kiedy w książkach ornitologicznych czytamy transkrypcję śpiewu ptaków. Ale przyjemniej jest posłużyć się własnymi słowami, albo jeszcze lepiej posłuchać nagrań ptasich śpiewów. Jak przetłumaczyć ti, ti, ty-ti, ti, ty-ti, ti-ty sikor albo zih, zih, sirrr-zih, zih, sirrr modraszki na nasze pozdrowienie: "dzień dobry"?
Pozwól dzieciom posłuchać i ewentualnie przeczytać literowy zapis najbardziej typowych w waszej okolicy ptasich świergotów. Nastepnie mogą szczebiotać do siebie nawzajem. Jedna osoba naśladuje, a reszta domyśla się, jaki to ptak śpiewa. Osoby, które odgadną, prezentują swoją wersję. W ten sposób dzieci nauczą się najbardziej typowych śpiewów wiosennych ptaków. Nauczyciel prosi dzieci, aby sprawdziły, jakie ptaki można usłyszeć w drodze z domu do szkoły czy przedszkola, a jakie śpiewają w pobliżu ich domów.
- Jakie ptaki śpiewają w waszej okolicy?
- Które są najbardziej typowe?
Ronja Rovardotter, bohaterka książki "Ronja, córka zbójnika" Astrid Lindgren, zbiega pędem z leśnego wzgórka i pełnym gardłem wznosi toast radości z powodu nadchodzącej wiosny.

Czy jesteś porannym ptaszkiem budzącym się wcześniej od kosa?
Czy ptaki śpiewają, ponieważ są zadowolone, że nadeszła wiosna, czy też dlatego, że chcą nasycić się słońcem? Można przypuszczać, że własciwa jest ta druga odpowiedź, ponieważ wiekszość ptaków śpiewa o świcie. Niektóre zaczynaja tak punktualnie, że zgodnie z ich śpiewem można regulować zegarek. Kosy rozpoczynają swoje śpiewy godzinę przed wschodem słońca. Towarzyszą im zazwyczaj drozd śpiewak i rudzik. zięba lubi rano pospać i rozpoczyna śpiewanie na kwadrans przed wschodem słońca. Im dni są dłuższe, tym ptaki budzą się wcześniej. Wiosną, kiedy samica buduje gniazdo albo wysiaduje jaja, samiec mógłby opisać swój dzień w następujący sposób:
"O świcie śpiewam kilka godzin. Przed południem jem i dbam o pokarm dla mojej zony. Jeśli trzeba, pomagam w gromadzeniu materiału budowlanego na gniazdo. Kiedy słońce chyli się ku zachodowi i zbliża się wieczór, śpiewam przez jakiś czas i coś przekąszę. Kiedy jest ciemno - odpoczywam."
Śpiewu ptaków najlepiej słuchać o świcie. Wybierzcie się o tej porze na wycieczkę do pobliskiego parku lub zagajnika. Spotkajcie się w umówionym miejscu na godzinę przed wschodem słońca. Należy wziąć ze sobą karimatkę, żeby nie poczuć chłodu, kiedy usiądziecie na ziemi. Kiedy sie zmarznie, wówczas wycieczka nie jest przyjemnością. Usiądźcie, oczekując na pierwsze śpiewy zwiastujące wschód słońca.
- Jaki ptak budzi się najwcześniej?
- W jakiej kolejności budzą się nastepne?
- Ile ptaków tego samego gatunku śpiewa jednocześnie?
- Jaki ptak jest najbardziej typowy?
Gdy słońce wzejdzie wyżej, zróbcie spacer dookoła parku i wsłuchajcie się w śpiew innych ptaków. Następnie rozejrzyjcie się dookoła, jak budzi się wasza miejscowość.

Dlaczego ptaki śpiewają?
Wiemy, że ptaki śpiewają z dwóch powodów. Jeden to odstraszenie innych samców, a drugi to przypodobanie się jakiejś samicy. Śpiewające ptaki muszą wstawać wcześnie, aby pokazać rywalom, że teren jest zajęty. Śpiewanie to skuteczny sposób, aby bez użycia siły przepędzić konkurentów. Nie zawsze jest to ta sama melodia. Samce mają urozmaicony repertuar, aby niepożądani goście doszli do wniosku, że skoro jest tylu śpiewających samców, to teren jest zajęty. Samiec, którego częściej słychać, ma większe szanse, aby przyciągnąć uwagę samicy aniżeli ten, który śpiewa rzadziej. Długotrwałe śpiewy oznaczają, że samiec nie musi poświęcać zbyt wiele czasu na poszukiwanie pożywienia. Dla samicy bardziej istotna jest informacja na temat dostatku pożywienia w rewirze niż wygląd samca.
Zapytaj dzieci, czy wiedzą, dlaczego ptaki śpiewają. Co sądzą na ten temat?

Pomocne mogą się okazać nagrane ptasie trele. Co się wydarzy, kiedy odtworzymy z magnetofonu nagrany śpiew jakiegoś typowego ptaka, np. zięby, na terenie, gdzie zięby licznie występują? Czy uda się nam dostrzec, że śpiew naszej niepozornej zięby rozdrażni prawdziwego samca albo może zainteresuje jakąś samicę? Wypróbujcie proszę także głosy innych ptaków np. trznadla, bogatki i modraszki. Najłatwiej jest przegrać śpiew ptaków z płyty CD na kasetę magnetofonową, zwracając uwagę, by ta sama piosenka nagrana została wielokrotnie. Przygotujcie co najmniej 5 minut nagrania śpiewu samego ptaka. W ten sposób nie będziecie przeszkadzać ptakom podczas prowadzonych badań. Nie zapomnijcie sprawdzić baterii w magnetofonie. Dobrze jest mieć kilka w zapasie.
- Co oznacza, kiedy nic się nie wydarzy?
Samce nie mające swojego rewiru mogą być młode i niedoświadczone albo są w drodze na tereny lęgowe i nie chcą się ujawniać lub rozpoczynać niepotrzebnej kłótni. Zachowują się cicho, poszukując pożywienia. Zięby mogą znajdować się w pobliżu magnetofonu, ale nie reagują na śpiew.
- Jak dużego rewiru broni zięba?
Wspólnie przenieście magnetofon z miejsca, gdzie zięba zareagowała na śpiew tam, gdzie nie wykazuje zainteresowania. Czasami pojawi się sąsiad i zacznie przekrzykiwać śpiewający magnetofon.
- Ile zięb mieszka w parku lub zagajniku?
Na to pytanie będzie można odpowiedzieć po wspólnym spacerze wokół zagajnika. Dzieci mogą narysować mapę okolicy i zaznaczając miejsca, gdzie ptaki śpiewały, mogą określić wielkość ich rewirów. Mogą też narysować na mapie innych usłyszanych śpiewaków. Każdy śpiewający ptak oznacza, że w pobliżu znajduje się gniazdo z samicą wysiadującą jajka. Ile ptaków wybudowało gniazda w waszym parku lub zagajniku?

Domki dla ptaków i życie rodzinne
Najczęściej ptaki mieszkające w dziuplach mają kłopoty mieszkaniowe zarówno w parkach, jak i w lasach, bowiem coraz trudniej jest im znaleźć stare spróchniałe drzewa. Rozwieszanie ptasich budek to wspaniała inicjatywa - zachęta dla ptaków, by zagnieżdżały się na danym terenie. bogatka i modraszka, muchołówka żałobna i szpak to typowe ptaki chętnie zamieszkujące budki. Na przekór brakom mieszkaniowym połowa ptasich domków zwykle świeci pustkami. Dlatego dobrze jest rozmieszczać budki grupami.
Ptaki mają rożne wymagania mieszkaniowe. szpak i poszukują pożywienia na polach, trawnikach i chętnie zamieszkują budki, wokół których są otwarte przestrzenie. Dobrze jest ustawić kilka budek dla szpaków w pobliżu siebie, np. przy drodze wyjazdowej z domu albo na pniu bez gałęzi. szpak i nie dbają o zachowanie rewiru i żyją w zgodzie z innymi, szukając pożywienia - na przykład schowanych w trawie larw komarnicy. bogatka , modraszka i muchołówka chcą mieszkać w osłoniętym miejscu, dlatego budkę należy umieścić wśród kryjących ją gałęzi. Budki umieszczamy nieco niżej, ale pomimo wszystko parę metrów od ziemi. Tak czy inaczej, dobrze jest umieścić je od 2 do 2,5 metra od ziemi, aby uniknąć świerzbiących rąk ciekawskich i aby były trudno dostępne dla głodnych kotów. Zawieście je w pobliżu przedszkola czy szkoły, aby dostarczały wam dużo radości.

Kto się wprowadził?
Po rozstawieniu budek można rozpocząć obserwacje. Czy ktoś się wprowadził? Budki dla ptaków dają wspaniałe możliwości poznawania ich mieszkańców. Ale należy być ostrożnym i zachować właściwą odległość, aby im nie przeszkadzać. Nauczyciel dzieli dzieci na grupy odpowiedzialne za obserwację poszczególnych budek.
Zacznijcie od modraszki i bogatki. Część ptaków zimuje w kraju, ale niektóre wracają z cieplejszych stron wraz z pierwszymi znakami wiosny. Samica i samiec przylecą jednocześnie. Para jest ze sobą przez całe życie. Samiec proponuje wybór budki. Samica przez kilka dni przygląda się jej uważnie. Dziobie w podłogę i wokół otworu wejściowego, zanim zdecyduje się na wprowadzenie, próbuje przenocować. Samiec trzyma się w pobliżu i większą część czasu poświęca na śpiewanie. Kiedy są razem, samiec zwykle zasiada kilka gałęzi wyżej ponad samicą. Czasami można zobaczyć, jak karmi swą partnerkę. Chce zadbać, aby przybrała na wadze i poradziła sobie z trudami wylęgu składającego się z 9 do 12 jajek. Kiedy miejsce zamieszkania zostanie wybrane, samica zaczyna zagospodarowywać domek. Zwykle bywa to w kwietniu.
Szpaki przylatują w marcu. Poszukiwanie domku zaczynają w kwietniu. Wyboru miejsca zamieszkania dokonuje samiec. Próbuje przypodobać się samicy. Na przykład utyka długie źdźbła trawy tak, że sterczą one z domku jak bukiet. Kiedy wreszcie samica dokona wyboru samca, to jego zadaniem jest zagospodarowanie domku.
- Jakie ptaki wprowadzają się do domku?
- Kiedy pojawia się pierwszy mieszkaniec?
- Czy można rozróżnić, który ptak jest samicą, a który samcem?
- Z czego budują gniazdo? Czy pomagają sobie wzajemnie?
Samica muchołówki żałobnej przylatuje na początku maja, samiec o tydzień wcześniej. Siedząc przy otworze domku, ogłasza swoją obecność, kiwając główką z plamą na czole do przodu i do tyłu, jakby mówił: "Tutaj mieszkam, czy odwiedzi mnie jakaś dziewczyna?". Czasami udaje mu się urządzić dwa domki i ma dwie żony, po jednej w każdej siedzibie.
Znalezienie wolnego domku może się okazać niełatwe, ponieważ sikory na wiele tygodni przed przylotem muchołówek mają mnóstwo zajęć związanych z wysiadywaniem jaj. Przylot muchołówek wywołuje niepokój wśród sikor i nierzadko dochodzi do bójek o domki. Rozpoczęte lub nawet gotowe miejsce zamieszkania sikor przejmują muchołówki po wypędzeniu pierwszych mieszkańców.
Na szczęście bogatki i modraszki mogą powtórnie złożyć jaja i nie są tak wybredne w wyborze lokum jak muchołówki. Wystarczą im dziury w ogrodzeniach, a nawet zapomniane skrzynki na listy.

Samica modraszki znosi po jednym jaju dziennie przez 8 do 12 dni. Następnie wysiaduje je przez dwa tygodnie, aż w połowie maja wylęgają się pisklęta. Maluchy potrzebują pożywienia. Czasem do nakarmienia jest nawet dziesięć głodnych dziobów. Wokół gniazda trwa ciągły ruch. Ocenia się, że pisklęta potrzebują około 500 do 1000 larw dziennie. Rodzice muszą również oczyszczać gniazdo z ptasich odchodów. Ich rzucający się w oczy biały kolor mógłby łatwo zdradzić drapieżnikom obecność piskląt.

- Czy w domku mieszka ten sam lokator obserwowany podczas waszej ostatniej wizyty?
- Ile razy przylatują rodzice do domku w ciągu 10 minut?
- Jak często zabierają one odchody, kiedy opuszczają domek?
- Czy możecie zobaczyć, skąd przynoszą pożywienie?
- Kto cześciej karmi pisklęta - samiec czy samica?
Na początku czerwca pisklęta oopuszczają gniazdo i wyruszają w świat. Na początku są nadal uzależnione od rodziców, ale po 2 - 4 tygodniach radzą sobie samodzielnie.

W jaki sposób możesz pomóc ptakom?
Na przedwiośniu, w końcu lutego albo na początku marca, jest czas na przegląd domków, zreperowanie tych, które tego wymagają i umocowanie wiszących niewłaściwie. Przy okazji można oczyścić ich wnętrze. Domki spełniają ważną funkcję także podczas zimy. Zdarza się, że jako miejsca noclegu używają ich myszy i ptaki. Czasami wiele ptaków korzysta zgodnie z jednego domku. Pewien naukowiec naliczył w jednym domku 46 strzyżyków! Skorzystajcie z okazji i poszukajcie ptasiego gniazda. O tej porze roku można zabrać gniazdo do domu. Ptakami, które używają tych samych gniazd każdego roku, są krukowate i jaskółki. W ciernistych zaroślach można często napotkać np. gniazdo kosa. Aby je stamtąd wyjąć, pomocny może okazać się sekator.
- Jakich materiałów budowlanych używają ptaki?
- Ile domków zostało zamieszkanych?
- Ile gniazd znaleźliście wokół przedszkola czy szkoły?
- Co można zrobić, aby zwiększyć liczbę ptaków wokół przedszkola czy szkoły?
Aby pomóc ptakom zamieszkującym okolicę przedszkola czy szkoły, można przygotować dla nich budki, posadzić gęste krzewy, a także drzewa z owocami i krzewy takie, jak np.: jarzębinę, jarząb mączny i dziką różę.

Jakiego materiału budowlanego używają ptaki?
Gniazda w krzakach i żywopłotach
Kos: Dobrze zbudowane gniazdo składa się z patyków, traw, zeschniętych liści, cienkich gałązek i korzonków. Często można spotkać plastikowe i zwykłe sznurki. Uszczelnia je cienka warstwa błota wymieszanego z kawałkiami roślinności, wyścielonego drobną suchą trawą, kłosami traw i suchymi liśćmi.
Dzwoniec: Gniazdo luźne z traw, korzonków i mchu. Wyścielone roślinnymi włóknami, korzonkami, włosiem, a czasami piórami.

Gniazda w dziuplach i domkach
Bogatka: Materiałym budowlanym są mchy, porosty i trawy przeplatane wełną, puchem, nićmi pajęczyny, wymoszczone włosiem, puchem roślinnym i czasami piórami.
Modraszka: Materiał budowlany to mchy, trawy, wełna, suche liście i pajęczyna, wyściółka z puchu i piór.
Muchołówka żałobna: Luźno splecione gniazdo składające się z traw, cienkiej kory, suchych liści i porostów. Wyścielone trawą, liśćmi i łykiem.
Szpak: Luźno ułożone łodyżki, liście i inne części roślin. Wymoszczone piórami, wełną i mchem.

Autor scenariusza:
Claes Malmberg, Anders Olsson

¬ródło:
"Cztery pory roku. Interkatywne metody nauczania przyrody"
Polski Klub Ekologiczny, Gdańsk 2000.