Poziom nauczania gimnazjum

Cele

uczeń:

• wie, jak powstają dziuple
• zna przystosowania dzięciołów do wykuwania dziupli i zdobywania pożywienia
• rozumie znaczenie starych, próchniejących drzew w lesie
• potrafi rozpoznać gatunki polskich dzięciołów

Metody:

"burza mózgów", rozmowa dydaktyczna, dyskusja, praca z tekstami źródłowymi, gra dydaktyczna, obserwacja okazów naturalnych

Formy pracy:

indywidualna i grupowa

Czas trwania zajęć:

trzy jednostki lekcyjne

Środki dydaktyczne:

arkusze nauczyciela:

nr 1. Przekrój dziupli, nr 2. Polskie dzięcioły, nr 3. Systematyka dzięciołów, nr 4. Dlaczego dzięcioł może wykuć dziuplę?

arkusze ucznia:

nr 1. Sprawdź, co wiesz o dziuplakach, nr 2. Poznajemy dzięcioły

kolorowy karton, przewodniki i książki przyrodnicze z informacjami o dzięciołach, tablica lub flipchart, rzut-nik pisma i ekran, papierA4, folia do rzutnika pisma, broszura Drzewa martwe i dziuplaste w lesie, sterówki dzięciołów i innych dowolnych, dziko żyjących ptaków, kawałki drewna zdrowego, próchniejącego oraz z wyraźnymi żerami owadów żerujących w drzewie.

Podstawowe informacje

Jak powstają dziuple? Dziuple mogą powstawać w próchniejących miejscach na drzewach, w wyniku działania wiatru i wody (wymywanie i wywiewanic próchna powoduje wytworzenie się zagłębienia - dziupli). Jednakże dziuple powstają przede wszystkim w efekcie intensywnej pracy jednej grupy ptaków - dzięciołów. To wiaśnie one aktywnie wykuwają w drzewach dziuple, aby w ich bezpiecznym wnętrzu złożyć jaja i wychować pisklęta. W Polsce występuje 10 gatunków dzięciołów, zgrupowanych w pięciu rodzajach: Rodzina: Dzięciołowate - Picidae Rodzaj gatunki Jynx krętogłów Dryocopus dzięcioł czarny Picus dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł zielony Dendrocopos dzięcioł średni, białoszyi, duży, białogrzbiety, dzięciołek Picoides dzięcioł trójpalczasty. Dzięcioły, z wyjątkiem krętogłowa, są jedynymi ptakami, które wykuwają w drzewie swoje gniazda zwane dziuplami. Jeszcze tylko sikory - czarnogłowa i uboga, potrafią wydłubać dziuplę, jednak tylko w miękkim murszejącym drewnie. Oprócz dziupli przeznaczonych do wychowania piskląt przygotowują również dziuple noclegowe. Większość dzięciołów wykuwa rokrocznie nowe dziuple, w których się gnieździ. Tylko niektóre gatunki korzystają ponownie z dziupli zeszłorocznych (dzięcioł zielony i dzięcioł duży). Wykuwanie dziupli jest nie lada pracą, wykonuje ją zarówno samiec, jak i samica. Czas poświęcony na wykucie dziupli jest różny, waha się od kilkunastu do ponad czterdziestu dni. Najpierw ptaki wydrążają okrągły otwór, skierowany nieco pod górę, co zapobiega zaciekaniu wody deszczowej, a następnie skierowują dziuplę prostopadle w dół. Zazwyczaj ma ona kształt worka i jest zaokrąglona na dole. Bywają również jednak nieco inne kształty, zwłaszcza w drzewach mocno spróchniałych. Zdarza się, że ptaki umieszczają otwór dziupli tuż pod rosnącą na drzewie hubą, co chroni gniazdo przed ściekającą po pniu wodą. Dziupli nie wyścielają niczym i składają jaja bezpośrednio na chropowate drewno. Jaja wszystkich gatunków dzięciołów nie mają barw ochronnych, lecz są czysto białe, gdyż ukryte we wnętrzu drzewa są niewidoczne dla drapieżników. Wysokość umieszczenia dziupli na drzewie jest różna i może wahać się od 0, 5 m do 25 m nad ziemią. Zazwyczaj najniżej umieszczają swoje dziuple dzięcioły: zielony, zielonosiwy i białoszyi, najwyżej wykuwa dziuple dzięcioł czarny. Wielkość dziupli zależy od wielkości dzięcioła. I tak najobszerniejszą dziuplę wykuwa nasz największy dzięcioł - dzięcioł czarny; jej owalny otwór ma wymiary 11 cm x 8 cm, a jego głębokość zaś waha się od 37 do 60 cm. Najmniejsze są natomiast dziuple wykuwane przez najmniejszego polskiego dzięcioła - dzięciołka; średnica otworu dziupli to: 3-3, 5 cm, głębokość - 10-18 cm. Pozostałe gatunki dzięciołów kują dziuple o wymiarach otworu wlotowego od 3, 5 do 6 cm i głębokości od 20 do 50 cm.

Drzewa dziuplaste

Dzięcioły najchętniej i najszybciej wykuwają dziuple w drzewach o miękkim drewnie, takich jak lipa, osika, inne gatunki topól, klony, wierzby, brzozy oraz w drzewach próchniejących, których drewno też jest zmiękczone przez bakterie, grzyby i bezkręgowce. W związku z tym, że wymienione gatunki drzew nie mają znaczenia gospodarczego, są zwykle usuwane z lasu w ramach prowadzonej racjonalnej gospodarki leśnej. Gdy takich najatrakcyjniejszych drzew w lesie brakuje, dzięcioły wykuwają dziuplę w drewnie zdrowym i twardym; w takiej sytuacji świetnie radzą sobie dzięcioł duży i czarny. Niestety, dzięcioły, które tego robić nie potrafią bądź nie lubią, po prostu znikają z takich miejsc. Do takich gatunków należą dzięcioł biało-grzbiety i trójpalczasty. Obecność tych ptaków jest ściśle związana z występowaniem drzew próchniejących (informacje o ochronie drzew dziuplastych znaleźć można w broszurze Drzewa martwe i dziuplaste w lesie).

Przystosowania dzięciołów do kucia w drewnie i zdobywania pożywienia

Dzięcioły wytworzyły niezwykłe przystosowania do kucia w drewnie. Na drzewie utrzymują się pionowo dzięki nogom i ogonowi. Palce nóg, skierowane dwa do przodu i dwa do tyłu, są zakończone silnymi, zakrzy - wionymi i ostrymi pazurami, wbijającymi się niczym kleszcze w korę drzewa. Dzięcioły potrafią również poruszać się zwrócone brzuchem do góry po poziomych gałązkach. Na ziemi zaś poruszają się niezgrabnie, skacząc z szeroko rozstawionymi nogami. Same nogi nie wystarczą, aby dzięcioł utrzymał pionową sylwetkę na pniu drzewa i wykonywał przy tym silne uderzenia. Pomocny mu w tym jest ogon, składający się z 12 bardzo sztywnych sterówek, które mają niezwykle mocne i elastyczne stosiny. Cały ogon jest lekko wygięty i dlatego doskonale przylega do pnia. Dzięki takiej budowie tworzy doskonałą podporę dla ptaka. Za pomocą nóg przyczepia się on do drzewa, a ciężar ciała spoczywa głównie na ogonie. Mięśnie nasady ogona są w związku z tym dobrze rozwinięte, grube i silne. Elastyczność ogona zwiększa siłę dzioba podczas uderzeń: przy wygięciu ciała w tył ogon ugina się, a w chwili uderzenia prostuje, wyrzucając do przodu całego ptaka. Dzięcioły poruszają się na drzewie skokami w górę. Nie potrafią schodzić z głową w dół. Cofają się, skacząc skośnie po pniu drzewa. Powszechnie wiadomo, że dzięcioły swoim mocnym dziobem potrafią odłupywać fragmenty kory. Rzeczywiście dziób większości dzięciołów przypomina dłuto, pokryte twardą masą rogową, która odrasta szybko, i dziób musi być stale używany, w przeciwnym wypadku łatwo przerasta i degeneruje się. Ponadto głowa jest osadzona na stosunkowo krótkiej szyi, tak więc przy uderzeniach dzięcioł porusza całym ciałem, co zwiększa siłę uderzenia. Siła ta jest bardzo duża i dlatego ptaki mają specjalną budowę dzioba i czaszki, która chroni (amortyzuje) głowę przed uszkodzeniem. Oczywiście mięśnie, które wprawiają głowę w ruch, muszą być również znacznie mocniejsze niż u innych ptaków. Umięśnienie języka u dzięcioła zielonego A - przy wciągniętym języku, B - przy wysuniętym języku, C - widok z góry (wg Hess) Aby dostać się do ukrytych pod korą owadów, dzięcioły mają niezwykłe języki. Są one długie, lepkie, giętkie, zakończone cieniutkim, twardym ostrzem otoczonym szczecinkowatymi zadziorkami. Ptak może wysunąć swój język na długość kilkunastu centymetrów. Najdłuższy język ma dzięcioł zielony (18 cm). Zastanawiające jest, jak te ptaki chowają język. Otóż otacza on całą czaszkę z tyłu dookoła, przyczepia się na czole tuż nad dziobem (zobacz rysunek). Język jest nawilżany przez znajdujący się na spodzie żuchw7 gruczoł śluzow. Dzięcioł może wsuwać niezwykle ruchliwy język w długie i kręte chodniki owadów i wyciągnąć zdobycz nawet z głębszych warstw drewna. Małe owady przyklejają się do jego języka, większe zaś, a także te pokryte cienką chityną, nakłuwa jego ostrym zakończeniem.

Przygotowania wstępne

Należy: wykonać foliogramy z arkuszy dla nauczyciela:

nr 1. Przekrój dziupli, nr 3. Systematyka dzięciołów, nr 4. Dlaczego dzięcioł może wykuć dziuplę?

wykonać dla każdego ucznia kopię arkusza ucznia:

nr 1. Sprawdź, co wiesz o dziuplakach i 10 sztuk kopii nr 2. Poznajemy dzięcioły

wyciąć z arkusza nauczyciela nr 2. Polskie dzięcioły karteczki z nazwami dzięciołów. Jeden arkusz zawiera zestaw dla jednej grupy przygotować karteczki z nazwami rodzajów i nazw gatunkowych dzięciołów do losowania (patrz pkt. 8 w Przebiegu zajęć).

Przebieg zajęć

1. Zajęcia proponujemy rozpocząć od zbadania poziomu wiedzy uczniów na temat dziuplaków. W tym celu należy rozdać im arkusze ucznia nr 1. Sprawdź, co wiesz o dziuplakach, i poprosić o wypełnienie. Zaznaczamy, że arkusz jest anonimowy. Ten sam arkusz zostanie wypełniony przez uczniów pod koniec cyklu zajęć. Porównanie wyników z obydwu będzie jedną z metod ewaluacji programu, dlatego wypełnione arkusze należy zachować do porównań. 2. Na tablicy piszemy termin "dziupla" i prosimy uczniów, aby przez chwilę zastanowili się, co to słowo oznacza oraz jakie zwierzęta kojarzą im się z tym terminem?; prosimy uczniów o wypowiedzi. Warto w tym miejscu zrobić krótką sondę, sprawdzając znajomość gatunków dzięciołów żyjących w polskich lasach. 3. Jeśli pracujemy z uczniami, którzy znają już podstawy systematyki, proponujemy uczniom ćwiczenie: dzie- limy klasę na kilkuosobowe grupy. Każdej z nich dajemy w kopercie zestaw karteczek z nazwami polskimi i łacińskimi dzięciołów wyciętych z kopii arkusza nauczyciela nr 2. Polskie dzięcioły. Zadaniem każdej grupy jest ułożenie zbiorów zawierających nazwy gatunkowe dzięciołów należących do tego samego ro- dzaju. Po wykonaniu zadania prezentujemy foliogram - Systematyka dzięciolów. W ten sposób uczniowie sprawdzają poprawność zrealizowanego przez siebie ćwiczenia. 4. Wykorzystując foliogram Przekrój dziupli, opowiadamy, jak powstaje dziupla, jak długo jest wykuwana, jakie rozmiary mogą mieć dziuple wykonywane przez różne gatunki dzięciołów. 5. Po zapoznaniu uczniów z procesem powstawania dziupli, zastanawiamy się wraz z nimi, jak to się dzieje, że dzięcioł może wykuć dziuplę. W tym celu prezentujemy foliogram Dlaczego dzięciol może wykuć dziuplę? Wyjaśniamy wszystkie przystosowania, wykorzystując informacje zawarte we wstępie. Warto przy tej okazji zaprezentować uczniom sterówki dzięcioła i porównać ich twardość i sztywność ze sterówkami innego dowolnego, dziko żyjącego ptaka. Również, o ile to możliwe, prezentujemy fragment kory z żerami larw kornika lub innego owada jedzącego drewno. Widoczne labirynty długich chodników zobrazują uczniom potrzebę wykształcenia u tych ptaków długich języków. Aby zdobyć takie pióra i fragmenty drewna, można skontaktować się np. z Zarządami Parków Krajobrazowych i Narodowych, organizacjami zajmują-cymi się ochroną przyrody lub lokalnym leśniczym. 6. Wyjaśniamy uczniom, że gatunki drzew nie mają jednakowo twardego drewna, że istnieją gatunki zarówno o miękkim, jak i o twardym drewnie. Prosimy uczniów o zastanowienie się, w których gatunkach drzew najchętniej dzięcioły będą wykuwać dziuple. Następnie prezentujemy kawałek zdrowego drewna i kawałek drewna z próchnicą. Gdy wszyscy uczniowie dotkną obydwu kawałków, ponownie prosimy ich o odpowiedź na pytanie, które drewno jest atrakcyjniejsze dla tych ptaków do kucia. Wówczas możemy przeprowadzić z uczniami krótką dyskusję na temat ważności takich drzew w lesie dla tej grupy zwierząt. 7. Informujemy uczniów, że za chwilę samodzielnie, na podstawie otrzymanych materiałów, poznają dokładniej gatunki polskich dzięciołów i będą mogli odpowiedzieć na pytanie, czym różnią się między sobą gatunki pogrupowane w różne rodzaje? 8. Dzielimy uczniów na trzy grupy. Przedstawiciela każdej z nich prosimy o wylosowanie karteczki zwiera- jącej trzy nazwy łacińskie rodzajów dzięciołów (jak podano poniżej w ppkt. a, b i c), które uczniowie będą poznawać. Zadaniem każdej z grup będzie zebranie podstawowych informacji o gatunkach dzięciołów i przedstawieniu tych informacji pozostałym kolegom i koleżankom w klasie. W tym celu każdej drużynie dajemy odpowiedni zestaw książek i przewodników przyrodniczych, gdzie można znaleźć podstawowe informacje o dzięciołach, i arkusz ucznia nr 2. Poznajemy dzięcioly - jeden dla jednego gatunku,

1. grupa I bada rodzaje: • Jynx - z gatunkiem: krętogłów • Dryocopus - z gatunkiem: dzięcioł czarny
2. grupa II bada rodzaje: • Picus - z gatunkami: dzięcioł zielonosiwy i zielony • Picoides - z gatunkiem: dzięciol trójpalczasty
3. grupa III bada rodzaj: • Dendrocopos - z gatunkami dzięciołów: średni, białoszyi, duży, białogrzbiety, dzięciołek.

9. Gdy wszystkie drużyny będą gotowe, poprosimy przedstawiciela grupy o prezentację przygotowanych informacji w postaci krótkiego wykładu. Na początek chodzi o wyjaśnienie, czym charakteryzują się ptaki znajdujące się w danym rodzaju? 10. Po prezentacji przeprowadzamy grę mającą na celu utrwalenie wiadomości o polskich dzięciołach. Zadaniem uczniów będzie udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące dzięciołów.

Opis gry pt. "Dzięciołowe kółko i krzyżyk"

Gra jest oparta na znanej zabawie w "Kółko i krzyżyk" polegającej na umieszczaniu na dziewięciu polach kółek i krzyżyków. Wygrywa grupa, która pierwsza uzyska w linii pionowej, poziomej lub po przekątnej własny znak (kółko lub krzyżyk). Uczniów dzielimy na dwie grupy. Każda wybiera przewodniczącego, który również ma prawo głosu. Każda drużyna wybiera swój znak (kółko lub krzyżyk). Zadaniem przewodniczącego będzie umieszczanie w kwadracie znaku grupy, gdy jego drużyna prawidłowo odpowie na pytanie. Po ustaleniu pier-wszeństwa odpowiedzi przewodniczący podaje nauczycielowi numer pytania dla swojej grupy. Odpowiada pierwsza zgłaszająca się osoba z drużyny. Gdy odpowiedź jest prawidłowa, przewodniczący zaznacza dowolnie w diagramie znak swojej grupy (jeśli nikt z grupy się nie zgłosi, co oznacza, że nikt nie zna prawidłowej odpowiedzi, odpowiedzieć na to pytanie może zespół przeciwny, uzyskując w ten sposób dodatkowy punkt poza kolejnością). Następnie przewodniczący drugiej grupy podaje numer pytania i procedura się powtarza aż do zwycięstwa którejś z drużyn. Liczba rund do rozegrania jest dowolna. Nauczyciel skreśla na "pasku" numery pytań, na które udzielono odpowiedzi. Przykład zakończonej rundy:

X O X O X O O O X

Zestaw pytań

1. W zasadzie jest to zielony ptak, z czarną maską wokół oczu (młode ptaki mają zamiast czarnej plamy drobne kreski). W każdej szacie ma na głowie czerwoną czapeczkę sięgającą aż na potylicę. W locie świeci jaskrawożółtym kuprem -dzięcioł zielony 2. Nazwa tego dzięcioła jest związana z tym, że ten ptak ma tylko trzy palce. Dwa są skierowane do przodu, jeden do tyłu - dzięcioł trójpalczasty. 3. U którego z dzięciołów samiec ma na głowie żółtą plamę? - dzięcioł trójpalczasty. 4. Dlaczego dzięcioły mają bardzo długie języki? - umożliwia im to wyciąganie owadów ukrytych w długich korytarzach wewnątrz pnia. 5. Dlaczego dzięcioł duży nazywa się "duży" chociaż nie jest największym wśród dzięciołów? - ponieważ jest największym dzięciołem wśród dzięciołów pstrych, czyli w obrębie swojego rodzaju. 6. Czy dzięcioły mogą po pniu schodzić głową w dół? - nie mogą. 7. Co stanowi główne pożywienie dzięcioła zielonego? - różne gatunki mrówek. 8. Który z gatunków dzięciołów ma najdłuższy język? - zielony. 9. Opisz przystosowania dzięciołów do wykuwania dziupli - utrzymywanie pionowej sylwetki na pniu, co jest możliwe dzięki specjalnej budowie nóg i ogona; niezwykle silny i ostry dziób, specjalna budowa czaszki i dzioba. 10. Podaj nazwę najmniejszego polskiego dzięcioła - dzięciołek. 11. Podaj nazwę największego polskiego dzięcioła - dzięcioł czarny. 12. Ile gatunków dzięciołów występuje w Polsce? - 10. 13. Podaj nazwę najrzadszych polskich dzięciołów - trójpalczasty, białogrzbiety, białoszyi 14. Który rodzaj dzięciołów jest najliczniejszy w gatunki? - Dendrocopos - dzięcioły pstre - 5 gatunków. 15. Podaj nazwę dzięciołów, które wykuwają dziuple tylko w próchniejącym drewnie - trójpalczasty, biało-grzbiety. 16. Który z dzięciołów na ogół najwyżej umieszcza swoją dziuplę? - dzięcioł czarny. 17. Co to jest wiosenne obrączkowanie drzew przez niektóre gatunki dzięciołów? - nakłuwanie wiosną drzew po to, aby spijać wypływający przez otwory sok drzewa. 18. Jest najbardziej znanym dzięciołem w Polsce. Zamieszkuje większe drzewostany każdego typu, szczególnie licznie występuje w lasach sosnowych. Gnieździ się w całym kraju. Jego ubarwienie jest kontrastowe, złożone z czarnych, białych i czerwonych plam - dzięcioł duży. 19. Jest całkowicie czarnym dzięciołem, jedynie samiec ma czerwoną czapeczkę, samica zaś czerwoną plamę na potylicy - dzięcioł czarny. 20. Co to jest "kuźnia"? - miejsce na drzewie, np. odstająca kora, rozwidlenie gałęzi, w które dzięcioł umieszcza szyszki drzew iglastych, a następnie wydobywa nasiona. 21. Co jest głównym pożywieniem dzięcioła dużego w okresie zimy? - nasiona drzew iglastych. 22. W odróżnieniu od pozostałych dzięciołów pokarm roślinny spożywa w ciągu całego roku i karmi nim rów-nież pisklęta, o jakim dzięciole mowa? - o dzięciole białoszyim. 23. Jest to ptak mało ruchliwy, o skrytym trybie życia. Ma brązowo-szare ubarwienie, łatwo zlewające się z korą drzew. Jego nazwa wiąże się z niespotykanym u innych ptaków zachowaniem. Jeżeli znajdzie się w niebezpieczeństwie, ptak ten naśladuje zachowanie żmii, stroszy pióra, wyciąga szyję i kiwając głową na prawo i lewo, jednocześnie syczy. Nie ulega wątpliwości, że to zachowanie może skutecznie odstraszyć zwierzęta, a i z pewnością niejednego człowieka, o jakiego dzięcioła chodzi? - o krętogłowa. 24. W jakim drzewie dzięcioły najchętniej wykuwają dziuple? - w miękkim, często próchniejącym. 25. Który z dzięciołów ma miękkie, zaokrąglone sterówki w ogonie i nie używa ich do podpierania się na drzewie? - krętogłów. 26. Wiadomo, że większość gatunków dzięciołów oprócz owadów zjada również pokarm roślinny, podaj nazwy gatunkowe roślin, których nasiona są chętnie zjadane przez te ptaki (wymień przynajmniej 5 nazw) - sosna, świerk, modrzew, jodła, buk, dąb, grab, jesion, grab, leszczyna. 27. Kiedy dzięcioły bębnią, po co i jak to robią? - wiosną, w okresie godowym, zaznaczają rewir, uderzają szybko dziobem w wypróchniały w środku fragment drzewa. 28. Dlaczego martwe, chore, wypróchniałe drzewa są ważne dla dzięciołów? - znajdują w nich dużo owadów w różnych stadiach rozwojowych, co stanowi pokarm dzięciołów, z ochotą wykuwają w nich dziuple, frag-menty wypróchniałego w środku drewna są potrzebne tym ptakom do wiosennego bębnienia. 29. Kto wykuwa dziuple u dzięciołów, samiec czy samica? - zarówno samiec, jak i samica. 30. Jak długo trwa wykuwanie dziupli? - od kilku do blisko czterdziestu dni.

"Pasek" do skreślania pytań, na które udzielono odpowiedzi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Poszerzenie tematu:

• Wykorzystując informacje przygotowane w konspekcie o dzięciołach oraz rysunki dzięciołów uczniowie mogą wykonać poster (plakat) dotyczący tych ptaków. O pomoc przy realizowaniu tych prac można poprosić nauczyciela sztuki - plastyki i informatyki.
• Można rozpocząć obserwacje dzięciołów w najbliższym otoczeniu, podejmując zarazem próby rozpoznawania gatunków.

Niniejszy scenariusz pochodzi z zbioru scenariuszy zajęć lekcyjnych dla nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjów "Dziuple i ich mieszkańcy" Wydawca Towarzystwo Miłośników Przyrody Warmii i Mazur "Natura" Autor scenariuszy Alina Rodziewicz Rysunki Tomasz Cofta, Tadeusz Markos Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju (Wrocław) E-mail: biuro@eko.wroc.pl WWW: http://www.eko.wroc.pl/

gimnazjum