Cele
Uczeń: - potrafi obserwować ptaki drapieżne oraz sporządzać dokumentację
- dostrzega i docenia walory przyrodnicze najbliższego regionu
- doskonali umiejętność pracy w grupie
- jest przekonany o istotnej wartości wypoczynku i rekreacji opartych na kontakcie z przyrodą
- doskonali umiejętności posługiwania się przyrządami w prowadzeniu obserwacji
- zna budowę morfologiczną ptaków drapieżnych występujących w Polsce (wygląd i ubarwienie)
- rozpoznaje charakterystyczne głosy ptaków drapieżnych
Czas trwania zajęć
cały rok szkolny (od września do czerwca).
Metody
wybór wiadomości z dostępnej literatury przyrodniczej, praca z przewodnikami do oznaczania ptaków, obserwacja bezpośrednia, praca z kluczem do oznaczania ptaków drapieżnych w locie, wypełnianie arkuszy ucznia.
Formy pracy
praca w grupie, praca indywidualna.
Środki dydaktyczne
- arkusze ucznia nr 1, 2, lornetki
- klucz do oznaczania ptaków drapieżnych w locie, atlasy i przewodniki do oznaczania ptaków
- rys. 1 z arkusza ucznia nr 1 ze scenariusza Lecimy!
Uwaga! Jest to scenariusz analogiczny do wcześniejszego -
Ptaki drapieżne w mieście, skierowany do tego samego poziomu nauczania z analogicznymi celami, metodami i formami pracy. Na jego podstawie, w oparciu o znajdujący się tam przebieg zajęć, należy zrealizować cele niniejszego scenariusza, wykorzystując zawarte w nim arkusze ucznia.
Podstawowe informacje
Znajomość ptaków drapieżnych jest niezbędna, jeśli chcemy wiedzieć, jakie gatunki występują na danym terenie oraz, po prostu, co widzimy? Jeśli chcemy wiedzieć, które z nich są częste, a które należą do najrzadszych, to również musimy być w stanie je zidentyfikować. Sztuka identyfikacji ptaków drapieżnych należy do jednych z trudniejszych, tym większą dając satysfakcję z ich znajomości. Powodem trudności jest fakt, że ptaki te obserwuje się najczęściej z dużej odległości, przez co dostrzeżenie ważnych cech diagnostycznych jest ograniczone. Ponadto grupy gatunków blisko spokrewnionych są bardzo podobne do siebie. Dodatkowo sprawę komplikuje znaczne zróżnicowanie szat, jakie obserwuje się u większości gatunków, co jest związane z różnicami między płciami (dymorfizm płciowy) oraz różnym wiekiem, a ponadto z dużą zmiennością indywidualną. Niemniej jednak, niemal zawsze, jeśli tylko ptaka widzimy dostatecznie dobrze i przez odpowiednio długi czas, oznaczenie gatunku jest możliwe. Trzeba jednak pamiętać, że istnieją inne nieznane nam gatunki, które mogły zalecieć z odległych o setki i tysiące kilometrów miejsc, a ponadto ptaki, które mogą być mieszańcami międzygatunkowymi - ich oznaczenie będzie niemożliwe.
Oznaczanie wstępne Sylwetka, lot oraz wielkość są ważnymi cechami diagnostycznymi, jednak są to cechy zmienne, w znacznym stopniu zależne od warunków, i dlatego są mało przydatne, szczególnie dla obserwatorów z niewielkim doświadczeniem terenowym. Oznaczanie musi się zatem opierać na cechach ubarwienia. Należy pamiętać, iż oznaczanie poszczególnych gatunków polega na dostrzeżeniu całego zestawu cech. Jest to ważne, trzeba bowiem pamiętać, iż w Polsce stwierdzono 35 gatunków, z których wiele jest bardzo podobnych do siebie. Ich prawidłowe oznaczenie jest możliwe na podstawie właśnie detali, niewielkich różnic w ubarwieniu. Widząc jakiegoś drapieżnika, najpierw jednak określmy jego przynależność do jednej z grup gatunków.
Myszołowy Średniej wielkości ptaki drapieżne. Charakteryzują się sylwetką o szerokich, zaokrąglonych na końcu skrzydłach, proporcjonalnym, średniej długości ogonem, często szeroko (wachlarzowato) rozkładanym w czasie krążenia. Tę grupę charakteryzuje wielka zmienność ubarwienia. Należy tu m.in. najliczniejszy gatunek drapieżnika w Polsce, myszołów.
Orły Do tej grupy należą największe gatunki drapieżników, o rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 250 cm. Sylwetka proporcjonalna. Skrzydła szerokie i długie, zakończone długimi rozłożonymi "palcami". Wszystkie gatunki, oprócz bielika i gadożera, mają opierzone nogi (skoki) aż do palców. Duża zmienność ubarwienia związana z wiekiem.
Rybołów Tylko jeden gatunek, o charakterystycznej sylwetce przypominającej dużą mewę. Upierzenie białe na spodzie, ciemne z wierzchu, z białym wierzchem głowy. Ściśle związany ze zbiornikami wodnymi, na których poluje na ryby.
Kanie Należą tu dwa gatunki. W sylwetce lecących ptaków bardzo charakterystyczne wydłużone ogony wcięte na końcu.
Błotniaki Średniej wielkości ptaki o delikatnej (wiotkiej) budowie, długich i wąskich skrzydłach uniesionych do góry oraz wąskim i długim ogonie. Polują, latając chwiejnym lotem nisko nad terenami otwartymi. Wyraźny dymorfizm płciowy.
Jastrzębie Małe lub średniej wielkości, o krótkich zaokrąglonych skrzydłach i długim ogonie.
Sokoły Małe lub średniej wielkości drapieżniki, o smukłej sylwetce z wąskimi i ostro zakończonymi skrzydłami oraz ogonem średniej długości (rzadko długim). U mniejszych gatunków wyraźny dymorfizm płciowy.
Oznaczanie szczegółowe W większości przypadków ważne cechy rozpoznawcze związane są z ubarwieniem (barwa i rysunek) ogona, skrzydeł (głównie od spodu) oraz głowy. Generalnie ptaki drapieżne można podzielić na gatunki, które mają ogólnie ciemnoubarwiony spód skrzydeł oraz te, u których na większych jasnych partiach zaznaczony jest jakiś rysunek. U pierwszych istotne jest rozmieszczenie, wielkość i kształt wszelkich jaśniejszych plam, i to nawet tych najmniejszych, u drugich zaś szczegóły dotyczące rysunku. W tym miejscu należy jeszcze raz podkreślić rolę precyzji w opisywaniu tego, co się widzi. Zasadnicze znaczenie ma bowiem to, czy na spodzie skrzydła w locie jasny pas w części ramieniowej tworzą duże pokrywy podskrzydłowe (jak u trzmielojada), czy średnie (myszołów) lub układ prążków na lotkach drugorzędowych: czy są ułożone równolegle na białawym tle (błotniak łąkowy), czy też zbliżają się do siebie na "przybrudzonym" tle (błotniak stepowy). Podobnie precyzyjnie należy określić wzór na ogonie. W przypadku gdy na ogonie zaznaczone są jakieś prążki, istotne jest, czy wszystkie są jednakowej szerokości, czy też jeden jest wyraźniej zaznaczony (szerszy, ciemniejszy) niż pozostałe. Ważna jest też ich liczba: mogą być widoczne 3 lub 4, co jest postrzegane jako "kilka" lub "wiele", gdy nie jesteśmy w stanie ich policzyć. Oczywiście zawsze ważna jest barwa. Opisywanie widzianego ptaka ułatwia przyjęcie umownych terminów, np. gdy na tułowiu zaznaczony jest rysunek w poprzek ciała, mówimy o prążkowaniu, podczas gdy w przypadku układu podłużnego rysunku mówimy o kreskowaniu.
Jak i gdzie obserwować ptaki drapieżne? Ptaki tej grupy najczęściej obserwuje się w locie, "szybujące na niebie". Jest to cecha charakterystyczna gatunków wykorzystujących ciepłe prądy wznoszące (tzw. kominy termalne), w których ptaki drapieżne potrafią długo krążyć bez poruszania skrzydłami. To pozwala na dłuższą obserwację, a wiele gatunków krąży w ten sposób nad rewirami lęgowymi, oznajmiając tym samym swoją obecność potencjalnym konkurentom. Ptaki drapieżne krążą "w kominach" również w czasie migracji, kiedy to, krążąc, wznoszą się wysoko, po czym lotem ślizgowym pokonują kilka kilometrów aż do następnego "komina", w którym ponownie mogą wzbić się wysoko, aby znowu przelecieć następny odcinek. W taki sposób ptaki te możemy obserwować niemal przez cały rok. Dobrą metodą uczenia się rozpoznawania drapieżników jest oglądanie każdego napotkanego ptaka. Najliczniejszy drapieżnik w Polsce to myszołów. W większych miastach oraz niektórych regionach kraju często spotykanym gatunkiem jest pustułka, jeszcze w innych rejonach stosunkowo łatwo zauważyć jest błotniaka stawowego, bielika czy orlika krzykliwego (wschodnia część Polski). Wielokrotne obserwacje tych częściej spotykanych gatunków pozwalają na opatrzenie się z nimi. Przyzwyczajamy się do charakterystycznej sylwetki w locie, ubarwienia, zachowania, lotu itd. To pozwala utrwalić obraz myszołowa z obecnymi zawsze rozjaśnieniami na spodzie skrzydeł, szczególnie w dłoniowej części, wraz z charakterystycznym, u większości osobników, jaśniejszym wzorze na piersi w kształcie litery "U". W rezultacie jesteśmy w stanie niemal natychmiast zauważyć każdego ptaka, który jest inny niż dotychczas przez nas obserwowane, a zatem należącego do innego, rzadszego w danej okolicy gatunku. Żeby jednak być pewnym oznaczenia gatunku widzianego przez nas ptaka, należy sporządzić możliwie szczegółowy opis. Spróbujmy np. opisać widzianego na polu myszołowa. Opis będzie wówczas kompletny, gdy obejmie wszystkie partie upierzenia przedstawione na rys. 1 w arkuszu ucznia ze scenariusza
Lecimy! Bardzo przydatnymi przy obserwacji ptaków są przewodniki do ich oznaczania. Pozwalają one na bezpośrednie porównanie tego, co widzimy w terenie, z ilustracjami w książce oraz opisem, który pozwala na dostrzeżenie tego, czego często sami nie zauważamy. Najlepszym obecnie na naszym rynku jest przewodnik Larsa Jonssona
Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Wreszcie, trzeba podkreślić, iż do obserwacji ptaków drapieżnych niezbędny jest sprzęt optyczny, tj. lornetka lub luneta. Dystans 200-300 m jest już zbyt duży, żeby dostrzec cechy diagnostyczne. Mając lornetkę, przewodnik do oznaczania ptaków, ptaka drapieżnego przed sobą w terenie oraz wiedzę na temat tego, co jest ważne przy oznaczaniu gatunku, możemy rozpocząć wielką przygodę z tymi ekscytującymi ptakami. Przed wyjściem w teren należy zaproponować uczniom naukę rozpoznawania ptaków drapieżnych, wykorzystując przewodniki i klucze terenowe oraz arkusz ucznia nr 2.
Rozpoznajemy ptaki drapieżne w locie.
Odpowiedź do ćwiczeń - Arkusza ucznia nr 2
1. błotniak stawowy, samiec, 2. sokół wędrowny, 3. kobuz, 4. dorosły bielik, 5. trzmielojad, 6. myszołów włochaty, 7. błotniak łąkowy, samiec, 8. myszołów zwyczajny, 9. krogulec, 10. pustułka, 11. kania ruda, 12. kania czarna, 13. błotniak stawowy, samica, 14. błotniak łąkowy, samica, 15. rybołów, 16. dorosły orzeł przedni, 17. jastrząb, 18. młody orzeł przedni. Materiały do wydrukowania:
