Cele:

Uczeń: 
- rozpoznaje ptaki przylatujące do karmnika,
- umie określić reakcje ptaków na różne czynniki, .
- potrafi określić potrzeby pokarmowe małych ptaków zimą,
- potrafi pracować w grupie.

Czas trwania zajęć: kilka lekcji.

Metody:

- pogadanka,
- praca w grupach,
- analiza zebranych danych.

Środki dydaktyczne:

- karma dla ptaków;
- zapałki

Przebieg zajęć:
Wszyscy, którzy kochają ptaki, niejednokrotnie byli zafascynowani ich zachowaniem w karmnikach. Wiele ptaków z wdzięcznością przyjmuje dodatkowe pożywienie podczas mroźnej pory roku. Podstawową sprawą jest dbałość o systematyczne ich dokarmianie. Nie wolno przerywać podawania karmy, a potem znowu sypać ziarnka do karmnika. Skrzydlate bractwo może czuć się oszukane. Należy unikać karmników, w których ptaki mogą chodzić po pożywieniu, ponieważ wówczas - poprzez ich odchody - istnieje ryzyko rozprzestrzeniania chorób. Najlepszy jest karmnik z wmontowanym dozownikiem.

Jakie ptaki przylatują do karmników:
Zimą w karmniku nie zjawia się zbyt wiele gatunków, toteż nietrudno będzie je odróżnić. Po jakimś czasie można będzie nauczyć się rozpoznawać poszczególne osobniki po różnych charakteryzujących je cechach. Bogatki mają różnej szerokości krawaty i czarną obręcz na piersi. Im szerszy krawat, tym wyższy status ma dany osobnik. Dorosłe samce kosów są czarne. Samice są równomiernie brązowe, a młode ptaki - brązowe w cętki.

- Ile ptaków każdego dnia przylatuje do karmnika?
- Jaki jest podział między różnymi gatunkami ptaków?
- Czy zmienia się to w różnych porach roku?
- Czy przylatują one pojedynczo, czy w grupie?
- Jak się zachowują przy ptasim stole?

Bogatki - niekoleżeńskie, dziobią inne.
Mazurki - bałaganią i rozsypują.
Sikory ubogie - zawsze się spieszą.
Zięby - wolą siedzieć pod karmnikiem.

Kowalik z impetem spada z góry, tak że aż nasiona pryskają na boki. Bierze jedno z nich i odlatuje. Sikory za jednym razem zabierają jedno lub dwa nasiona. Wróble i mazurki przylatują grupami, chętnie panoszą się w środku, rozrzucają na ziemię połowę nasion. Może chcą zaprosić swoich znajomych? Lubią one także zbierać z ziemi rozrzucone nasiona. Tutaj mogą liczyć na towarzystwo jerów, zięb i trznadli. Kosy i kwiczoły skaczą na obu nogach i przekrzywiając głowę, dziobią jabłko. Ptaki nie jedzą nożem i widelcem. Czy niektóre z nich mają lepsze maniery przy stole niż inne? Na prośbę nauczyciela dzieci dobrane w pary robią listę, jak zachowują się ptaki w karmniku. Następnie porządkują listę ptasich manier. Im wyższy numer, tym lepsze zachowanie. Wyniki porównują między sobą. Czy rezultat jest taki sam? Na koniec cała grupa przedstawia swoje wyniki. W ten sposób powstanie obraz zachowań ptaków.  

Jak długo trwa wizyta w karmniku?
Bogatki i modraszki zaraz po zabraniu nasion często lecą do pobliskiego krzaka, aby spokojnie zjeść w jego zaciszu. Następnie wracają do karmnika. Odbywają od czterech do pięciu wizyt w ciągu kwadransa. Szare wróble, mazurki i nadęte dzwońce siedzą sobie w karmniku i napełniają wole, dopóki nie poczują niebezpieczeństwa. Stadko nagle może odlecieć do najbliższego krzaka i siedzieć tam tak długo, aż teren nie okaże się wolny. Czasami można dostrzec, co spłoszyło ptaki, ale często płoszą się one bez żadnego powodu. Być może gdzieś w oddali pojawił się kot lub mignęła sylwetka drapieżnego ptaka.
- Co wydarzy się, gdy stanie strach na wróble?
Jak wygląda strach na wróble? Pierwsze, co kojarzy się uczniom, to wypełniony słomą płaszcz. Celem stracha na wróble jest straszenie ptaków.
- Jak wygląda skuteczny strach na wróble?
Wykonajcie parę modeli, np. sylwetkę kota, jastrzębia albo coś innego, co może wystraszyć małe ptaki.

Kowaliki, sikory ubogie, sosnówki magazynują zapasy nasion. Na jeden raz biorą jedno lub dwa nasiona i odlatują, aby schować je w zagłębieniu kory drzewa rosnącego w pobliżu lub we wgłębieniu ziemi. Spieszą się tak bardzo, że czasami wracają do karmnika co minutę.
Obliczono, że sosnówka chowa jesienią około 50 000 nasion, musi więc w ciągu dnia schować 30 nasion w ciągu godziny. Wyobrażacie sobie, jaka to harówka! Ale dobrze jest mieć zapasy na czarną godzinę.
- Jak często ptaki odwiedzają wasz karmnik? Pozwól, aby dzieci policzyły, ile razy ptaki przylecą z powrotem w czasie np. kwadransa. Łatwiej potem policzyć, ile razy były w ciągu dnia. Ile godzin w ciągu dnia jest jasno?
- Czy udało się wam znaleźć ptasie kryjówki?
- W jakim kierunku odlatują ptaki?
- Gdzie znajduje się duże drzewo z solidną korą?
- Czy słychać stukanie kowalika, kiedy rozdziobuje nasionko?
Jeśli wasz karmnik odwiedzą sikora uboga, sosnówka czy kowalik, możecie być pewni, że tworzone przez nie zapasy nasion znajdują się pod korą drzewa, do którego przymocowany jest karmnik. Zwykle trudno jest je znaleźć, ponieważ ptaki maskują kryjówkę mchem lub kawałkami kory. Może uda się wam ją wypatrzeć, jeśli podążając za ptakiem, będziecie cierpliwi i dopisze wam szczęście. Łatwiej jest dostrzec kowalika, kiedy spożywa ukryte zapasy. Niczym mały dzięcioł stuka w nasienie zaklinowane w szparze kory.

Jakie pożywienie lubią ptaki?
Pozwól, aby dzieci same wybrały, jaki rodzaj jedzenia posłuży wam do doświadczeń. Nie jest takie pewne, że zaproponują to, o czym zwykle myślą dorośli: słoninę, ziarna, połówki orzecha lub jabłka. Zanotujcie wszystko - od prawdopodobnie - pulpetów lub liści sałaty. Wiemy, że ulubionym pożywieniem ptaków są nasiona - które z nich znikają najszybciej z karmnika? Zanim dzieci spróbują odpowiedzieć na te pytania, powinny wcześniej zaznajomić się z mieszanką nasion dla ptaków kupioną w specjalistycznym sklepie. To kopalnia wiedzy podczas badań.
- Jakiego rodzaju nasiona znajdują się w mieszance?
- Podzielcie nasiona według ich wielkości.
- Opracujcie klucz do podziału (według schematu).
Wszystkie nasiona:
- nasiona żółte:
 - nasiona podłużne,
 - nasiona owalne
- nasiona o kolorze innym niż żółty:
 - duże nasiona
  - nasiona w paski,
  - nasiona czarne,
 - małe nasiona:
  - nasiona płaskie,
  - nasiona o kształcie kuli.

- Ile waży każdy rodzaj nasion? Sprawdź na wadze do listów, ile waży 10, 50 albo 100 nasion.
- Ile rodzajów nasion ma kształt okrągły?
- Czy nasiona są żywe, czy martwe?
- Co stanie się, gdy włożymy jakieś nasionko do doniczki z ziemią?
- W jaki sposób możemy dowiedzieć się, jak wygląda roślina, z której pochodzi nasienie?
- Które nasiona najbardziej smakują ptakom?

Ostatnie pytanie kieruje nas z powrotem do karmnika. Aby na nie odpowiedzieć, należy przeprowadzić badania. Ciekawe, ale i ważne jest zachowanie wszystkich elementów, a więc postawienie hipotezy, opracowanie badań i wyciągnięcie wniosków z otrzymanych rezultatów.

Więcej na ten temat można przeczytać w książce "EkoLogik. Edukacja ekologiczna - metody i przykłady", na stronie 32 w rozdziale "Pytania jako narzędzia".
Wydawcą książki "EkoLogik. Edukacja ekologiczna - metody i przykłady" jest Okręg Wschodnio-Pomorski Polskiego Klubu Ekologicznego.

Które nasiona ptaki lubią najbardziej?
Młodzi badacze mają podstawy, żeby prowadzić takie rozważania, ponieważ wcześniej zapoznali się z mieszanką nasion dla ptaków. Mogą przedstawić ciekawe koncepcje. Niektórzy na pewno pomyślą, że najlepsze są te największe albo najcięższe. W tej sytuacji będą to nasiona słonecznika. Ale co wydarzy się, jeśli położymy jeszcze większe nasiona, np. orzechy laskowe? Czy jakieś znaczenie ma fakt, że nasiona słonecznika są bez łupiny lub też ją mają? Niektóre dzieci mogą sądzić, że ptaki najbardziej lubią typowe nasiona.
W jaki sposób możecie to sprawdzić?
Jak zaplanować takie badania? Warto, aby nauczyciel pozwolił dzieciom przedstawić własne propozycje. Można posortować nasiona i każdy rodzaj ułożyć oddzielnie w karmniku np. w zakrętce od słoja. Równie dobrym sposobem jest policzenie każdego rodzaju nasion przed pozostawieniem ich w karmniku i sprawdzenie następnego dnia.
Co możemy sprawdzić?
Jakie wnioski możemy wyciągnąć z otrzymanych rezultatów? Być może okaże się, że ptaki lubią najbardziej te nasiona, które są najtłustsze albo bardziej te w łupinie aniżeli bez niej. Pierwsze doświadczenia mogą prowokować do następnych ekscytujących badań, które dzieci same wymyślą.

Zabawa w sikory ubogie
Połóż 300 zapałek (albo nasion słonecznika) na kawałku materiału. Doświadczenie wykonaj najlepiej na dworze. Liczba zapałek uzależniona jest od wielkości grupy. 15 zapałek powinno przypadać na jedną osobę. Na grupę 20 osób potrzeba więc 300 sztuk. Zapałki zastępują nasiona słonecznika, a kawałek materiału to karmnik. Chomikujące sikory ubogie fruwają tam i z powrotem między karmnikiem a kryjówką pożywienia. Za jednym razem mogą zabrać najwyżej dwa nasiona. Sikory w lesie podpatrują, gdzie ukryte zostają nasionka, po czym je wykradają. Plac zabawy może zajmować powierzchnię o średnicy 15 metrów. Jedna czwarta dzieci zostaje sikorami ubogimi. Pozostałe dzieci to bogatki. Dodatkowo napięcie zabawy mogą podwyższyć dwa krogulce, ale nie są one konieczne dla jej przeprowadzenia. Zabawa kończy się, kiedy znikną wszystkie zapałki. Teraz sikory ubogie muszą odnaleźć swoje kryjówki i ponownie zebrać zapałki. Zapałki przedstawiające nasiona słonecznika stanowią paliwo bogate w energię niezbędną do przetrwania mroźnych zimowych nocy. Te sikory, które nie znalazły dostatecznej ilości pożywienia, osłabione zamarzną. W zależności od liczby zapałek uzyskanych przez każde dziecko za każdym razem decydujemy oddzielnie, jaka liczba zapałek eliminuje z zabawy. Liczba ptaków, które mogą przetrwać zimę, może być różna każdego roku w zależności od tego, jak srogie są mrozy i jak łatwo jest zdobyć pożywienie. Im zima jest bardziej sroga, tym więcej pożywienia potrzebują ptaki.
Zabawa w sikorki ubogie może okazać się jeszcze bardziej ekscytująca, jeśli wokół karmnika pojawi się para krogulców. Łapią one sikory ubogie lub bogatki i prowadzą poza plac zabawy. Złapać można wszystkie małe ptaki znajdujące się w ruchu. Te, które stoją nieruchomo, sygnalizują, że znalazły schronienie w gęstych krzakach i nie można ich złapać.
- Ile sikor ubogich przeżyło, jeśli każda z nich potrzebuje 10, 15 albo 20 zapałek?
- Która bogatka poradziła sobie najlepiej?
- Który krogulec poradził sobie najlepiej?
Badania wykazują, że jedna sikora uboga chomikuje podczas jesieni około 50 000 nasion. Ze zgromadzonych zapasów znika około 5 procent, a więc 2 500. Zjadają je bogatki lub sikory ubogie, żywiące się na cudzy koszt. Między wrześniem a grudniem, gdy jest jasno, sikora uboga ukrywa przeciętnie jedno nasionko co dwie minuty. Ptaki te mają niezwykłą zdolność odnajdywania podczas zimy ukrytych wcześniej spiżarni. Korzystając z zebranych zapasów, zaspokajają swoje potrzeby energetyczne w 25, a nawet 75 procentach.

Autor scenariusza:
Claes Malmberg, Anders Olsson

¬ródło:
"Cztery pory roku. Interkatywne metody nauczania przyrody"
Polski Klub Ekologiczny, Gdańsk 2000.