Cele
Uczeń: - potrafi wymienić gatunki ptaków drapieżnych występujących w Polsce
- zna podstawowe cechy kluczowe, rozróżniające ptaki drapieżne
- potrafi opisać środowiska życia krajowych ptaków drapieżnych.
Czas trwania zajęć
dwie, trzy jednostki lekcyjne.
Metody
pogadanka, "burza mózgów", pomiar, gry dydaktyczne.
Środki dydaktyczne
- arkusze nauczyciela nr 1, 2 O arkusze ucznia nr 1, 2, 3, 4 O karton kolorowy, przewodniki i książki przyrodnicze z informacjami o ptakach drapieżnych, tablica lub flipchart, rzutnik pisma i ekran, papier A4, folia do rzutnika pisma O kolorowe foliogramy pakietu edukacyjnego.
Przygotowania wstępne
Należy wykonać: - foliogramy z arkuszy dla nauczyciela nr nr 1 i 2
- odpowiednią ilość kopii arkusza ucznia nr 1 dla każdej grupy, wyciąć z nich karteczki i włożyć do kopert
- kopie arkusza ucznia nr 3 dla każdego ucznia
- kopie arkusza ucznia nr 2 dla każdej grupy 4-5-osobowej. Z tych arkuszy wycinamy karty, podklejamy je wzorem ze strony 16. pokrywamy folią. W ten sposób powstaje jeden zestaw kart do gry
- kopie arkusza ucznia nr 4. Arkusz kopiujemy dwukrotnie i wycinamy z niego karty. Otrzymujemy komplet 60 kart potrzebnych do gry
- sylwetkę sokolika indyjskiego.
Podstawowe informacje
Drapieżnictwem nazywamy zabijanie i spożywanie innych zwierząt. Zgodnie z tą definicją drapieżnikiem jest zarówno polujący na myszy myszołów, łowiąca ryby czapla czy polujący na mrówki kretogłów. Zgodnie z zasadami systematyki zaś za ptaki drapieżne uważa się gatunki należące do rzędów: jastrzębiowate, sokołowe, i sępy Nowego Świata. W Polsce występują przedstawiciele dwóch pierwszych z wymienionych. Na całym świecie występuję ok. 300 gatunków ptaków drapieżnych, z czego w Polsce stwierdzono 36, w tym 19 to gatunki lęgowe (zobacz arkusz nauczyciela nr 1
Systematyka ptaków drapieżnych). Ptaki drapieżne najbliżej spokrewnione są z siewkami, pelikanami i bocianami. Współczesne metody badania pokrewieństwa (metoda hybrydyzacji DNA) pozwalające na porównywanie materiału genetycznego gatunków wykazały, że np. sępy Nowego Świata są bliżej spokrewnione z bocianami niż z resztą ptaków drapieżnych, co spowodowało, że niektórzy systematycy umieszczali tę grupę ptaków drapieżnych w jednej rodzinie z bocianami. Systematyka wraz z wprowadzaniem nowych metod badawczych zmienia się przez klasyfikowanie gatunków do innych jednostek systematycznych, łączenie gatunków w jeden czy też rozdzielanie na więcej. Dlatego w różnych opracowaniach możemy spotkać się z różnym podziałem systematycznym, jak też z różną liczbą gatunków objętych daną grupą systematyczną. Nie jest to związane z tym, że w przyrodzie nagle pojawiają się czy znikają jakieś nowe gatunki ptaków, tylko oznacza to inne spojrzenie - nowe wyniki badań naukowców. Podział systematyczny znajdujący się tym scenariuszu jest przyjęty z pracy Ludwika Tomiałojcia
Ptaki Polski, rozmieszczenie i liczebność.
Terminem ptaki drapieżne zwykle nie określa się sów, które, mimo że również polują na inne zwierzęta, posiadają szpony i haczykowaty dziób, to jednak wyróżniają się wieloma odrębnymi cechami, wykazują bliższe pokrewieństwo z lelkami niż z ptakami drapieżnymi. Można spotkać się z terminem dzienne i nocne ptaki drapieżne. Niniejszy scenariusz dotyczy głównie ptaków drapieżnych sowom zaś poświęcony jest oddzielny pt.
Które sowy mają uszy? Wielkość ptaków drapieżnych jest bardzo różnorodna - arkusz nauczyciela nr 2
Porównanie wielkości ptaków drapieżnych. Najmniejszym ptakiem drapieżnym żyjącym na świecie jest sokolik indyjski
(Microhierax caerulescens). Jego ciało ma długość ok. 18 cm, a skrzydło 9-11 cm. Sam jego tułów nie jest większy niż u wróbla. Występuje w Indiach, Birmie oraz na Półwyspie Indochińskim. Sposobem zdobywania pokarmu przypomina bardziej muchołówkę niż ptaka drapieżnego. Odżywia się owadami, które chwyta w locie. Największym ptakiem drapieżnym żyjącym na świecie jest natomiast kondor wielki. Długość jego ciała wynosi ok. 130 cm, rozpiętość skrzydeł dochodzi do 310 cm, ciężar 9-12 kg. Występuje w Andach - od Wenezueli po przylądek Horn.
Na świecie ptaki drapieżne zasiedlają wszystkie typy środowisk oprócz miejsc wyjątkowo ubogich w pokarm, a więc Antarktydy, środkowych części pustyń i szczytów najwyższych gór. Najwięcej gatunków można spotkać w strefie tropikalnej, gdzie występuje 70% wszystkich gatunków, najmniej, zaledwie 3%, w arktycznej tundrze. W Polsce najwięcej jest gatunków leśnych, z tym, że jedne gatunki gnieżdżą się w lasach w pobliżu terenów otwartych (myszołów, kobuz, pustułka, orliki, kanie), a inne w pobliżu wód (bielik, rybołów). Błotniaki preferują tereny otwarte, tak więc w trzcinowiskach gnieżdżą się błotniaki stawowe, a tereny bagienne, łąkowe, czy nawet pola uprawne, zamieszkują błotniaki zbożowe i łąkowe. Takie drapieżniki, jak
pustułka i sokół wędrowny, przystosowały się do życia w warunkach miejskich. Góry zaś to królestwo orła przedniego.
Przebieg zajęć
1. Zajęcia rozpoczynamy od zbadania poziomu wiedzy uczniów na temat ptaków drapieżnych. Na tablicy piszemy hasło "Ptaki drapieżne" i prosimy uczniów, aby przez chwilę zastanowili się, jakie zwierzęta kojarzą im się z tym słowem; prosimy o wypowiedzi. Krótko z uczniami dyskutujemy na temat pojęcia "drapieżnik". Przeprowadzamy krótką sondę, sprawdzając wśród uczniów znajomość gatunków ptaków drapieżnych żyjących w Polsce. W tym celu na tablicy lub dużym arkuszu papieru wypisujemy wszystkie podane przez uczniów odpowiedzi. Grupujemy je w zbiory, np.:
nazwy ptaków drapieżnych środowisko życia miejsce gniazdowania pokarm Wszystkie zapisane wypowiedzi uczniów pozostawiamy do końca zajęć.
2. Jeśli pracujemy z uczniami, którzy znają już podstawy systematyki, proponujemy uczniom ćwiczenie: dzielimy klasę na kilkuosobowe grupy. Każdej z nich dajemy w kopercie zestaw karteczek z nazwami polskimi i łacińskimi ptaków drapieżnych wyciętymi z arkusza ucznia nr 1.
Poznajemy ptaki drapieżne. Zadaniem każdej grupy jest ułożenie zbiorów zawierających nazwy gatunkowe drapieżników należących do tego samego rodzaju. Gdy uczniowie wykonają zadanie, prezentujemy foliogram wykonany z arkusza nauczyciela nr 1.
Systematyka ptaków drapieżnych. Uczniowie sprawdzają poprawność wykonanego przez siebie ćwiczenia. Krótko omawiamy systematykę ptaków drapieżnych.
3. Dzielimy uczniów na kilkuosobowe grupy. Każda otrzymuje taśmę mierniczą. Wszyscy uczniowie w grupie mierzą rozpiętości swoich ramion, a otrzymane wyniki zapisują.
4. Prosimy dwóch uczniów w klasie, aby odmierzyli otrzymaną przez nauczyciela taśmą mierniczą odcinek o długości 310 cm. Ustawiamy uczniów trzymających taśmę z odmierzonym odcinkiem, tak aby byli widoczni przez pozostałych uczniów w klasie. Sprawdzamy, kto z uczniów ma największą rozpiętość ramion, kto ma najmniejszą - obie te osoby ustawiamy jeden za drugim przed uczniami trzymającymi taśmę z odcinkiem 3,10 m. Następnie jednej wybranej osobie wręczamy wycięty szablon sokolika indyjskiego i ustawiamy tę osobę przed pozostałymi. W ten sposób utworzy się schemat podobny jak na rysunku w arkuszu nauczyciela nr 2.
Porównanie wielkości ptaków drapieżnych. Wyjaśniamy, że trzymana przez uczniów taśma o długości 3,10 m to rozpiętość skrzydeł największego żyjącego na świecie ptaka drapieżnego - kondora wielkiego. Ostatni uczeń trzyma sylwetkę sokolika indyjskiego - najmniejszego żyjącego obecnie na świecie ptaka drapieżnego. (Jeśli w pomieszczeniu, w którym wykonuje się to ćwiczenie, jest miejsce, można na ścianie odmierzać te odcinki i taśmą klejąca zaznaczać je na ścianie).
5. Prezentujemy uczniom foliogram
Porównanie wielkości ptaków drapieżnych (wykonany z arkusza nauczyciela nr 2) i wskazujemy na ogromną różnorodność w wielkości występującą w tej grupie ptaków. Prosimy uczniów, aby wykorzystali znajdujące się tam informacje i porównali rozpiętość swoich ramion z rozpiętościami skrzydeł różnych ptaków drapieżnych oraz określili, z rozpiętością skrzydeł jakiego ptaka drapieżnego pokrywa się rozpiętość ich ramion?
6. Informujemy uczniów, że za chwilę samodzielnie, na podstawie otrzymanych materiałów, zapoznają się z gatunkami polskich ptaków drapieżnych.
7. Dzielimy uczniów na 7 grup. Przedstawiciela każdej z grup prosimy o wylosowanie jednej karteczki z nazwami rodzajowymi ptaków drapieżnych. Każdemu uczniowi wręczamy kopię arkusza ucznia nr 3.
Czy znasz ptaki drapieżne? Taką samą, ale powiększoną do rozmiarów A0 kartę wieszamy na tablicy, tak aby była widoczna przez wszystkich uczniów. Informujemy uczniów, że wspólnym zadaniem jest wypełnienie wiszącej dużej karty i tym samym kart, które otrzymał każdy uczeń. Każdej grupie wręczamy przewodniki i atlasy zawierające dane o krajowych ptakach drapieżnych. Zadaniem każdej grupy jest wyszukanie potrzebnych informacji o gatunkach należących do rodzajów/rodzaju, znajdujących się na wylosowanej karteczce.
8. Po wykonaniu tego zadania przedstawiciel każdej z grup referuje swoje wyniki i wypełnienia kartę wiszącą na tablicy informacjami, które zebrała grupa. Pozostali uczniowie wypełniają własne karty. W ten sposób karta wspólnie zostanie wypełniona.
9. W klasie wiszą dwa wypełnione arkusze. Pierwszy, który powstał na początku zajęć, drugi na ich zakończenie. Porównujemy informacje z powstałej wypełnionej tabeli z informacjami, uzyskanymi od uczniów na początku zajęć. Czy widać różnice? Krótko analizujemy i omawiamy z uczniami wyniki wspólnej pracy.
10. Wykorzystując kolorowe foliogramy pakietu, prezentujemy uczniom podstawowe informacje o 7 gatunkach ptaków drapieżnych (kania ruda, kania czarna, rybołów, bielik, orzeł przedni, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby).
11. Ponieważ celem tego scenariusza jest zapoznanie uczniów z gatunkami ptaków drapieżnych, występujących w Polsce, dobrymi, przyjemnymi sposobami utrwalania wiadomości są gry, które można wielokrotnie powtarzać.
Na zakończenie zajęć, wykorzystamy poniższe gry. Ich celem jest utrwalenie wiadomości o polskich ptakach drapieżnych -
Piotruś z ptakami drapieżnymi i
Leć na łowy! Piotruś z ptakami drapieżnymi - opis gry
Potrzebne do niej będą przygotowane wcześniej karty - arkusz ucznia nr 2. Każdą kartę można podkleić jednakowym wzorem skopiowanym ze strony 16. Znajduje się on obok karty z puchaczem ("Piotrusiem").
- dzielimy uczniów na 5-osobowe zespoły, które siadają w kręgu, najlepiej przy stole.
- każdy zespół otrzymuje komplet przetasowanych kart i będzie prowadził grę niezależnie od pozostałych zespołów. Gra wzorowana jest na popularnym Piotrusiu.
- w obrębie każdego zespołu wszystkie karty muszą być rozdane. Wyjaśniamy uczniom, że karty występują parami, tak jak w Piotrusiu i w komplecie są karty z rysunkami i nazwami ptaków drapieżnych oraz karty, na których znajdują się cechy konkretnego gatunku ptaka drapieżnego. Tak więc każdej karcie z rysunkiem ptaka odpowiada karta z jego opisem. Zadaniem grających jest dobieranie kart w pary i ich wykładanie. Dobieranie par odbywa się przez ciągnięcie karty od osoby siedzącej obok. Trudność w tej grze wiąże się z tym, że grający muszą właściwie dobrać nazwę ptaka do jego cechy, gdyż karty nie mają numerów.
- na początku gry wszyscy gracze wykładają karty, stanowiące pary. Następnie wyznaczamy osobę, która pierwsza ciągnie kartę od osoby siedzącej obok, jeśli wyciągnięta karta jest parą do jakiejś karty, będącej już w posiadaniu gracza, wykłada parę, a kolejka przechodzi na następną osobę. Wygrywa osoba, która pierwsza pozbędzie się kart, przegrywa zaś ta, która zostanie z tzw. "Piotrusiem", kartą nie mającą pary; jest nią rysunek puchacza.
Uwaga! Prowadzący zajęcia z pewnością będzie musiał niejednokrotnie rozstrzygać poprawność doboru par przez uczniów.
Leć na łowy! - opis gry
Przygotowujemy karty z arkusza ucznia nr 4 - dzielimy uczniów na 4-6-osobowe grupy, które siadają w kręgu, najlepiej przy stole. Każda grupa otrzymuje komplet 60 przetasowanych kart i będzie prowadziła niezależnie od pozostałych grę
- każda osoba w grupie otrzymuje po 5 kart, pozostałe należy położyć po środku stołu
- należy wytłumaczyć uczniom, że karty występują parami, tak jak w Piotrusiu, czyli np. są 2 karty z napisem "myszołów zwyczajny", 2 z napisem "orzeł bielik" itd. Jeśli gracz ma 2 takie same karty, czyli parę, odkłada ją na bok (uwaga, nie wolno ich zmieszać z kartami leżącymi pośrodku stołu). Należy również wytłumaczyć graczom, że wygrywa ten, kto pierwszy pozbędzie się kart. Jak zdobywamy pozostałe karty, aby uzyskać pary?
- rozpoczynamy grę przez wskazanie przez grupę pierwszej osoby, która rozpoczyna. Jej zadaniem jest zapytanie kogokolwiek z graczy o kartę, którą chce uzyskać do pary, np. gracz pyta: "Marku, czy masz błotniaka stawowego?". Jeżeli osoba pytana nie ma tej karty nie mówi "nie", tylko odpowiada hasłem: "Leć na łowy", co oznacza, że osoba, pytająca musi wyciągnąć sobie dodatkową kartę z grupy leżących kart pośrodku stołu. Jeżeli jednak pytana osoba ma kartę, o którą pytał gracz, a w tym wypadku był to błotniak stawowy - odpowiada twierdząco i wręcza pytającemu kartę, a ten powstałą w ten sposób parę odkłada na bok i ma prawo ponownie zapytać dowolną osobę w swojej grupie
- następnie kolejna osoba siedząca po prawej stronie od zaczynającego grę zadaje analogiczne pytania
- gdy skończą się karty na stole, udział w grze biorą tylko karty trzymane w dłoniach. Pierwsza osoba, która pozbędzie się kart, wygrywa i czeka, aż skończy się gra w grupie
- gra wymaga od grających skupienia uwagi i uważnego słuchania, o jakie karty pytają gracze w grupie
(Gra jest adaptacją gry prezentowanej przez Olivera Chilsona w czasie warsztatów dla nauczycieli w Górznie w 2000 r.).
Poszerzenie tematu
1. Można rozpocząć obserwacje ptaków drapieżnych w najbliższym otoczeniu z podjęciem prób w rozpoznawaniu gatunków.
2. Uczniowie mogą wykonane postery rozwiesić na korytarzach szkolnych i przygotować krótką sesję naukową poświęconą tym ptakom.
3. Uczniowie na podstawie materiałów pakietu - sylwetki ptaków drapieżnych, siedlisk, gniazd, kolorowanek, przygotowują postery dotyczące gatunków ptaków drapieżnych.
Literatura
Sokolowski J.,
Ptaki ziem polskich, PWN, Warszawal972.
Jonsson L.
Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Muza S.A., Warszawa 1998.
Tomiałojć L,
Ptaki Polski, rozmieszczenie i liczebność, PWN, Warszawa 1990.
Zawadzka D., Lontkowski J.,
Ptaki drapieżne, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa, 1996.
Forsman D.,
The raptors oj Europę and the Middle East, T& AD Poyser, London 1999.
Materiały do wydrukowania:
