Cele
Uczeń: - potrafi obserwować ptaki drapieżne oraz sporządzać dokumentację
- dostrzega i docenia walory przyrodnicze najbliższego regionu
- doskonali umiejętność pracy w grupie
- jest przekonany o istotnej wartości wypoczynku i rekreacji opartych na kontakcie z przyrodą
- doskonali umiejętności posługiwania się przyrządami w prowadzeniu obserwacji
- zna budowę morfologiczną ptaków drapieżnych występujących w mieście (wygląd i ubarwienie)
- rozpoznaje charakterystyczne głosy ptaków drapieżnych
- potrafi lokalizować miejsca gniazdowania ptaków drapieżnych w miastach
- doskonali umiejętność liczenia osobników lęgowych i zimujących w miastach.
Czas trwania zajęć
cały rok szkolny (od września do czerwca).
Metody
praca z planem miasta, wybór wiadomości z dostępnej literatury przyrodniczej, praca z przewodnikami do oznaczania ptaków, obserwacja bezpośrednia, praca z kluczem do oznaczania ptaków drapieżnych w locie, wypełnianie kart pracy.
Formy pracy
praca w grupie, praca indywidualna.
Środki dydaktyczne
- arkusze ucznia nr 1, 2, plan miasta, klucz do oznaczania ptaków drapieżnych w locie, atlasy i przewodniki do oznaczania ptaków
- lornetki.
Podstawowe informacje
Nie od dzisiaj wiadomo, że na większą efektywność nauczania przedmiotów przyrodniczych pozytywny wpływ wywierają zajęcia terenowe wplatane w harmonogram lekcji prowadzonych w szkole (Dziurzyński 1963, Riabinin 1975. Stawiński 1980, Cichy 1983, Domka 2001). Oprócz możliwości bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem kształtują one i rozwijają u ucznia wiele zmysłów, w tym zmysł obserwacji, uczą praktycznej umiejętności rozpoznawania gatunków flory i fauny, siedlisk, form terenu, orientacji w terenie, przeprowadzania eksperymentów i pomiarów. Jednak w wielu szkołach na przeszkodzie realizacji lekcji w terenie stoją często: plan zajęć uniemożliwiający daleką wycieczkę, niedostępność w najbliższej okolicy interesującego nas siedliska oraz nierzadko, niestety, brak lub ograniczone umiejętności ze strony nauczyciela do przeprowadzenia w odpowiedni sposób takich zajęć (Domka 2001). Prezentowany konspekt oparty na kluczu i karcie pracy ma umożliwić i znacznie ułatwić przygotowanie przez nauczyciela wycieczki poza teren szkoły. Zaletą tego projektu jest to, że nie musi on w całości opierać się na wyjściach grupowych, gdyż uczniowie koordynowani przez nauczyciela, mogą nawet samodzielnie prowadzić obserwacje i zbierać informacje (np. po zajęciach lekcyjnych) w dzielnicy, osiedlu w którym mieszkają, często w zupełnie przypadkowych sytuacjach (np. wyjście po zakupy, spacer z psem). Oczywiście podstawą niniejszego projektu powinno być współdziałanie w niewielkich nawet grupach, np. w ramach różnych kółek zainteresowań, a następnie podsumowanie zebranych obserwacji. Kolejnym ułatwieniem jest to, że realizacja zadań dotyczy tylko miejscowości, miasta lub dzielnicy, gdzie znajduje się szkoła, czyli potencjalny obiekt badań znajduje się niejako "pod ręką". W przypadku obserwacji ornitologicznych właściwie konieczne jest posiadanie lornetki lub lunety (przynajmniej jednej na grupę). Drugi istotny warunek to uzyskanie pewnej wprawy w obserwacji i oznaczaniu ptaków. Warto też, jeśli jest to możliwe, zwrócić się o pomoc do jakiegoś lokalnego ornitologa amatora i zaprosić na wycieczkę. Tylko dzięki kontaktom z ptakami obserwator uczy się, na jakie ich cechy ma zwracać uwagę, zapamiętuje charakterystyczną sylwetkę i sposób latania, wydawany głos. Później może rozpoznać dany gatunek ptaka nawet z dużej odległości lub z bliska, bez użycia lornetki (Dziurzyński 1963, Riabinin 1975, Gotzman 1979, Witkowski i Ziółkowski 1994). Oczywiście miasto jako siedlisko jest sprzyjającym miejscem do obserwacji wielu ptaków, ze względu na ich ograniczoną płochliwość oraz niewielkie niedogodności dla obserwatorów związane zazwyczaj z tzw. środowiskiem naturalnym (Riabinin 1975, Strawiński 1971, Jakubiec 1985). Ptaki są grupą zwierząt, dzięki której bardzo dobrze poznano zjawisko synurbizacji, czyli osiedlania się różnych populacji w środowisku zurbanizowanym i nabycia przez nie specyficznych przystosowań do trwałego bytowania w mieście, np. rozmnażanie, zimowanie (Strawiński 1971, Luniak 1998). Spośród ptaków miejskich najsłabiej poznaną grupą są ptaki drapieżne, które w miejskich siedliskach gniazdują w porównaniu z innymi grupami ptaków stosunkowo rzadko (Barczak i Indykiewicz 1998). W miastach środkowej i wschodniej Europy na terenach o wysokim stopniu urbanizacji powszechnie gniazduje jedynie
pustułka Falco tinnunculus. Z innych dobrze zadomowionych w miastach ptaków drapieżnych można wymienić bliskiego krewniaka
pustułki - sokoła wędrownego
Falco peregrinus, którego populacja po kryzysie spowodowanym stosowaniem DDT odbudowuje się. Ponowne osiedlanie sokoła wędrownego w Polsce rozpoczęto w 1996 r. w Warszawie, w ramach prowadzonego od kilku lat krajowego programu restytucji tego gatunku (Luniak 1996). Inne ptaki drapieżne prezentowane w kluczu (załącznik 1) można spotkać w mieście znacznie rzadziej. Jak już wspomniano powyżej, obecnie najpospolitszym miejskim drapieżnikiem jest należąca do sokołów - pustułka, dlatego warto szczególnie skoncentrować się na tym gatunku. W Polsce spotykamy ją coraz częściej w miastach, szczególnie tam, gdzie stoją wysokie budowle (kościoły, wieżowce, kominy, maszty, mosty). Ptak ten chętnie zakłada gniazda w szczelinach wież kościołów, w otworach wentylacyjnych i na parapetach wieżowców. W Poznaniu stwierdzano gniazda nawet w kwiatowych donicach umieszczonych na balkonach (Mizera i in. 1998). W przypadku nie stwierdzenia pustułek w podobnych do wyżej wymienionych miejsc, warto przyjrzeć się budowlom znajdującym się poza zwartą zabudową miejską: dużym mostom (tak jest np. na mostach wiślanych w Tczewie, Kieżmarku), dużym budowlom zabytkowym (np. zamek w Malborku), wysokim kominom (np. w Koszalinie). Coraz częściej
pustułki zasiedlają też odpowiednie budki lęgowe, które dla nich są specjalnie rozwieszane (Zawadzka i Lontkowski 1996, Mebs 1998, Lohmann 2001). Warto nadmienić, że
pustułki można obserwować w mieście przez cały rok, gdyż populacje miejskie tych sokołów nie odlatują na zimę. Najczęściej ptasie drapieżniki obserwuje się podczas lotu, dlatego trzeba zapoznać się z ich sylwetkami w locie. Zostały one przedstawione w uproszczony sposób w kluczu, aczkolwiek warto też zaopatrzyć się w któryś z ogólnie dostępnych przewodników ptaków, np.: autorstwa Czarneckiego i in. (2000), Jonssona (1998), Mebsa (1998), Barthela (2000) lub Sterryego i in. (2002). Jak najłatwiej spośród innych drapieżników rozpoznać pustułkę? Otóż jest jednym z niewielu europejskich ptaków, który często zawisa w powietrzu, niczym żywy helikopter. Uderza wówczas gwałtownie ostro zakończonymi skrzydłami, lekko wygina ciało i szeroko rozpościera dość długi ogon. Obserwuje dokładnie to, co się dzieje na ziemi. Jeżeli dostrzeże jakąś zdobycz, zaraz pikuje w dół. W przypadku niepowodzenia cała sekwencja polowania powtarza się. Czasem
pustułki polują także z zasiadki, zwykle zimą, dzięki czemu oszczędzają energię potrzebną do zdobycia pokarmu.
pustułka łowi zwykle drobne ssaki, przede wszystkim norniki, jednak w miastach nie ma za dużo tego typu pokarmu, więc pożywienia szuka zwykle na przedmieściach. Łupem miejskich pustułek padają najczęściej różne wróblowate, niekiedy dzięcioły,
sierpówki oraz duże owady. W miastach ptaki te często krążą w okolicach budynków, na których umiejscowione są ich gniazda. Najlepiej obserwować te sokoły w okresie godów wiosennych oraz tuż po wylocie młodych z gniazd, gdy latają one za rodzicami i nawołują charakterystycznym dźwięcznym i przenikliwym głosem: ?kikikiki" powtarzanym w ciągach. Loty godowe mają formę szybkich gonitw, którym towarzyszą głośne nawoływania. Pustułki zaczynają lęgi od połowy kwietnia do połowy maja. Gniazdo jest niedbałe, ma charakter najczęściej płytkiej niecki, w której ptaki składają 4-6 jaj. Wydaje się, że pary trzymają się razem przez całe życie. Jaja wysiadywane są najczęściej 29 dni, a młode przebywają w gnieździe ok. miesiąca. Po wylocie z gniazda są jeszcze dokarmiane przez rodziców ok. 4 tygodnie. Potem stają się samodzielne. Samce
pustułki są pięknie ubarwione. Ich głowa jest jasnoniebiesko-szara, grzbiet czerwonobrązowy z nielicznymi ciemnymi plamkami, ogon długi, jasno-szary z ciemnym pasem na końcu. Na jasnym spodzie ciała widać wyraźne ciemne plamkowanie. Samica ma głowę, grzbiet i ogon rdzawobrązowe, z gęstymi ciemnymi plamkami, prążkowane. Spód ciała ma gęściej plamkowany niż samiec. Młode ptaki są ubarwione podobnie jak samica (Gotzman i Jabłoński 1972, Sokołowski 1972, Gotzman 1979, Busse i in. 1990, Cramp i Perrins 1994, Zawadzka i Lontkowski 1996, Mebs 1998).
Przebieg zajęć
plik "pdf" - 63 KB Zalecana literatura dla nauczyciela
Arends R. I.,
Uczymy się nauczać. WSiP, Warszawa 1994. Cichy D.,
Zajęcia terenowe w realizacji programu nauczania biologii. Biologia w Szkole 3. 1983. Czarnecki Z., Dobrowolski K. A., Jabłoński B., Nowak E.,
Ptaki Europy. Elipsa, Warszawa 1990. Dąbrowska A. E.,
Interpretacja przyrody w terenie. W: Domański T., Pietraszek T. (red.).
Doradca metodyczny - nauczyciel przyrody, 147-155. Wyd. Operon, Rumia 2001. Lewandowska E.,
Scenariusz szkolenia rady pedagogicznej: zasady organizacji wycieczki w szkole podstawowej. W: Domański T., Pietraszek T. (red.),
Doradca metodyczny - nauczyciel przyrody: 167-172. Wyd. Operon; Rumia 2001. Mebs T.,
Ptaki drapieżne Europy. Przewodnik. Multico, Warszawa 1998. Perrot E.,
Efektywne nauczanie. WSiP, Warszawal995. Riabinin D. i S.,
Miasto - teren szkolnych wycieczek biologicznych. WSiP, Warszawa 1975. Witkowski K., Ziółkowski M.,
Wycieczki ornitologiczne w szkole podstawowej. Biologia w Szkole, 237: 48-50. WSiP, Warszawa 1994. Zawadzka D., Lontkowski J.,
Ptaki drapieżne. Dlaczego chronimy, ekologia i oznaczanie. ARW A. Grzegorczyk, Warszawa 1996.
Zalecana literatura dla ucznia:
Bartel P. H.,
Jaki to ptak? Multico, Warszawa 2000. Czarnecki Z., Dobrowolski K. A.. Jabłoński B., Nowak E.,
Ptaki Europy. Elipsa, Warszawa 1990. Gotzman J.,
Z lornetką wśród ptaków. PWRiL, Warszawa 1979. Jonsson L.,
Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Multico, Warszawa 1998. Mebs T.,
Ptaki drapieżne Europy. Przewodnik. Multico, Warszawa 1998. Sterry P., Cleave A., Clements A., Goodfellow P.,
Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany. Horyzont, Warszawa 2002. Zawadzka D., Lontkowski J.,
Ptaki drapieżne. Dlaczego chronimy, ekologia i oznaczanie. ARW A. Grzegorczyk, Warszawa 1996
Materiały do wydrukowania:
